H’ersal 24-ê meha nîsanê, îsal jî cime’ta ermenîya bîranîna qörbanê K’omköjîya ermenîya wê r’öh’bangîke.
Lê sala 2021-ê cime’ta ermenîya derdayîna 1,5 mln köþtîya, wet’en þertê isada tîne bîr, k’îjana, qey tê bêjî, ew paþda birne li zemanê pey k’omköjîyêr’a, çaxê T’irkîayê destbi mîaserkirina k’omköjîya ermenîaye medenyetî kir.
Payîza sala 2020-î bi alîk’arîya T’irkîayê pey þer’ê Adrbêcanêyî miqabilî Arsaxê gemberdayîr’a t’arîx, qey tê bêjî, diwek’ile. Dest þêr’ t’opraxê derbazî bin qolê Adrbêcanê bûyîda mîarat’a ermenîye medenyetî û t’arîxî dih’er’mîne.
Eva bal ermenîya tirsa bi h’îm pêþda tine, wekî pey wet’enme’rimkirina sala 2020-îr’a Adrbêcanê nisbetî mîrat’a ermenî e’ynî wê sîasîya t’önekirinê wê bimeþîne, çi- pey k’omköjîya sala 1915-ar’a T’irkîayê mîaserkirîye û didûmîne mîaserke.
Salê pey k’omköjîyêr’a wet’enê cime’ta ermenîayî t’arîxî û þeherê T’irkîaêye dinêda sîasîya r’esîdkirina îza cime’ta ermenîya bi ösûlî mîaserbûye.
Bi himberîhevkirina xevata xeleqê baþqe-baþqeye delîlberevkirinê- safîdive, wekî h’etanî K’omköjîyê, Qeyserîya osmanîêda- cöda gotî Ermenîstana R’oavayêda 4600 dêr, k’ilîse, mekt’ev, mezel û nexweþxanê cime’ta ermenîya zêdetir hebûne. P’ir’anî- ij 2000 h’ezara zêdetir warê e’bûbetkirinê bûne. P’ir’anîya heykelê bîranînê, wekî me’na wane t’arîxî û medenyetîye mezin heye, yan hatîye t’önekirinê, yan axirîya sîasîya meremhinartîda, wekî 100 sala berdewamdive, T’irkîayê ziyana nedasekinandinê gîrhandîyê.
Dêr û k’ilîsê ermenî qestbende hatne t’önekirinê, yan çawa milk’ t’esmîlî kesa, dêrê ij warê jîyînê dûr t’esmîlî bêxweytîyê bûne- bi hiþtina li nazîyê we’de û t’ebyetê,
p’arek jî çawa avayê hazir bi meremê din hatne xevtandinê- tewle, k’itêvxane, mozexane, kînot’atron, lê diha ze’f ew wergöhêzî meçîtê bûne, ermenîtîya p’ir’anîya k’îjana înk’ardive.
Nav þöxölê wêrankirina mîrat’a ermenî xezineger’a xizmeta giranbiha ber dewletê girtîye. Xezineger’ê bi bazîya “dîtina zêr’ê ermenîaye veþartî” bi hiþtina dewletê bi dehesalîya dêr, mezelê ermenî û h’etta malê ij ermenîya mayî bêpaþdaveger’andin wêrankirine. Dehesalîya xilazîyêda pirsa kêmjimara, nav wê hemjarê isa jî xweykirina obyêktê ermenîye medenyetî-olîda T’irkîayê ser dereca dîwanî xiyala xemxörîyê e’frandîye- cöda gotî bi dasekinandina îdarek-döddê ayîna dîne isa, ermenîtîya k’îjana bile þertê înk’arkirina t’irkîye ösûlbûyîda ya înk’arnekirinêye.
Mesela heman dêra Sûrb Xaçe ermenîye, dasekinandina k’îjanê r’astîyê gava sîasîyê û þîretk’arîyêbû, ij meremeê k’îjanê yek jî veþartina delîla wêrankirina bi 1000-a dêrabû.
Lê dîmena r’ast ewe, wekî îro jî t’önekirina mîrat’a ermenî didûme, k’îjan aþkela wê niqitka þertne’ma Lozanêye sala 1923-a qolibûyî dit’er’bîne, bi k’îjanê T’irkîya borcdardive obyêktê mîrat’a kênmjimaraye dîn û medenyetî xweyke û t’ezeke. Nav deh saê xilazîyê T’irkîaêda meh’elê Mûþê, Malatîyayêye ermenî wêranbûne, dêrê ermenîye r’akirî, yan nîvwêran hatne derxstinê li firotanê.
Awa ev sîasîya T’irkîaêye, wekî 106 sala pey k’omköjîyêr’a 24-ê meha nîsanê ermenîya mecbûrdike miþlaqa navbera sîasîya sedsalîkê pêþda T’irkîaêda desitpêbûyî û sedsalîya 21-êda hindava t’ifaqa T’irkîa-Adrbêcanda berdewambûnêye ermenînefretkirinêda derbazkin.
Adrbêcanê, bi mesela T’irkîayê e’ynî sîasîya sîstêmatîk bijartî, pey þer’ê sala 2020-îr’a xwe þöxölê t’emizkirina ij ermenîtîêye t’opraxê derbazî bin qolê xwe bûyî girtîye. Bawerbike e’ynî t’eþkîla aleta tê xevtandinê, çi T’irkîayê: ew h’emûþk çi ermenîye, yan h’îmva tê t’önekirinê, yan ij ser dîwara bi r’esîdkirina tênivîsarê ermenî, tê t’emsîlkirinê çawa milk’ê k’omê ÿt’nîk-dînîye din.
Nav çend mehê pey þêr’r’a delîvê hemane p’ir’hejmar hatne tênivîsarê, saxî bi t’evbûna serk’arîya dewletêye derecebilinde k’ese. Vê pirsêda Î. E’lîêvê sedrê Adrbêcanê dilqê pêþþer’van qebûlkirîye. Ew meha adarê çûbû dêra Sûrb Astvasasîne ermenîye sedsalîya 12-aye göndê neh’îya Hadrût’êyî Sakûr’êye QÇ’-ye okûpasîyabûyî-bi e’lamkirina, wekî ew ya ag’vanîye, lê tênivîsarê sedsalîya 12-aye ermenî hindava ermenîyada ê deg’elkirîne. Sîasîya meh’andina mîrat’a ermenî pirsa t’emamîya þênîyê Arsaxêye dînîye hereferzda tê pêþdabirinê.
Lê dêrê angor t’eze û ne gelekî e’yan h’îmva têne t’önekirinê. Mesela geþe dêra Cebrayîlêye sûrb Marîam Astvasasîne derbazî bin qolê qewatê adrbêcanîye sîlih’bûyî bûyî, derheqa betavebûna k’îjanêye batinîda r’êportaj hazirkiribû, çimkî qewatê adrbêcanî ew isa h’îmva wêrankiribû, wekî qey tê bêjî dêr t’inebûye. E’ynî cûr’eyî salê 2005-2006-a bêy hiþitina îzekê derge-dîwanê Adrbêcanê xaçkevirê Cûg’ayêye sedsalîyê navîne ermenî wêrankiribûn.
Ij þêr’ 6 meha derbazbûne, lê t’or’ê sosîalîêda vîdêomadeyê belabûnê p’ir’hejmarin, li k’ö e’skerê adrbêcanîyåe ij cezanebûnê r’öh’darbûyî, r’öh’darbûyî mexber,, mal, dêr, þikilê ermenîye pîroz diher’mînin- bi mêrxasî t’emsîlkirina kirina xwe.
Lê Adrbêcanê qey tê bêjî nav sîasîya hindava dewletêda r’öh’darkirinê T’irkîayê derbaztirve. Ew h’emûþk, çi T’irkîayê nav 100 sala seva hilanîna îza ermenî kirîye, Adrbêcan dixweze nav maweya diha kinda bike.
Îht’îmale, eve me’nî, wekî pey xilazbûna þêr’- h’etanî îro, Adrbêcan her teherî serdana xebîrê YÛNSKO-êye qîmetkirina h’alê bahê medenyetîye serbeste li neh’îyê û eþîanivîsara heykelê ermenîye medenyetî, dînî û t’arîxîye bîranînêye derbazî bin qolê Adrbêcanê bûyî cenceldike.
K’ivþî heye, meremê vê sîasîa meremhinartîyî safî heye- bi îht’îmalî ij vê para wet’enê cime’ta ermenîayî t’arîxî jî îza ermenî bide hilanînê.
