Berî 106-salîya K’omköjîya ermenîa djerhexa sîasîya Txirkîayê, t’ejviûna Ankaraêye li þer’ê arsaxêyî xilazîyê, lê isa jî qezîya pant’yrûx’îzmêye miqabilî Ûr’isêtê û ermjnîstanêda “Rxêgîon Monît’xor”-ê t’ev Vîktor Nadêîn-R’aêvskîyê serwêrê înstîtûta lêk’xolînkirinê neh/’îya Be
Xra r’eþ-Kaspîêye sîasîyê û sosîalîyê, xevatçîyê înstîtûta Akaadêmîa Ûr’isêtêye ö’xlmaye ser nave Ê.. Prîmakove malhjibûna h’emdinîayê û eleqetê ort ‘emilxetîêye miljtîêye îzger’îêyî mestir qisekirîye.
1.Îdêologîake derge-dîwanê Txirkîaêye vê gayê îdêologîya pantxyûrkxîzmêye. Gjlo em dikarin t’evbûna Txirkîayê nav þer’ê Arsaxêda wê h’emtêkxstêda t’emaþekin? H’erke erê, dêmek Txirkîa dixwexze çi pirsgirêkê s afîke?
-Ez t’evbûna Txirkîayê wê miqabilîhjviûnêdja isa jî mîaverkirina doktrîna pantxyûrkxîêva girêdidim. Ew, h ilbet, pêþdaçûyînê ç’e’vê wanda, serwextbûna wanda jîye, îdî ne kö! bi cûr’ê qey!serîyê, çawa ew we’dedabû (xilazîya sedsalîya 198-a û seorê sedsalîya 20-î), lê bi zcûr’eçapa yektîkê.
Ya heresereke, wekî nehiþt ew îdêologîya mîaserve, ew, hilbet, çivîya ermjnîbû k’îjanê dinîya t’yûrkî pxareveyî dö p’ara kir- bi zcödakirina t’irkê osmanî ij p’xara dinya txyûrkxîye din. Lê, nenihêr’î t’emamîya czefa, Ermjnîstan bi þejrtne’ma sala 1921-êåye Moskvayê bû dewljta serbest (çi jî derheqa wê yekêda hatîyje nivîsarê yan gotinê), çaxê bolþêvîka px’areke t’xopraxê ermdnî da txirka. Lê pors ewe, wekî wira h’emû tiþgt ewqasî jî hêsa nînbû.
Bi delîlî, etxat’itrk t’erka fikira e’mirda mîasverkirina îdêologîya pantxyûrkxqîzmê da. Sala 1920-î nxe’ma lênînr’a hinartîda ewî nivîsîbû, wekî piþta sovêtikirina Adrbêþanê digre, k’îdanê, saxî, nav þöxölê alîkzharîya bolþêvîkada dilqê mezin list. E’frandarê ermjnî, nizam sçim, kêm göh didine serwê yekê, lê ewÿ delîl ze’f weztngiranbû seva bolþgêvîka. Çimkî seva ÿk’spans îya bolþêvîkîyåê sovêtkirina Adlrbêþanê merh’ela ferzbû. Lo hila, Naxîcêvanêda jî ew pêvajo pêþda diçûn. Komînglabiê (Komttiêa înglabê) Naxîþêvýanêda, mesele, e’lametîyap xweda dinivîsît, wekî “txirkê esker eskerê nglabvane, azadare, ew azabûnê ij qeyserp’arêzîyê itîne”. Ew t’emam meriva tx’irê þöxölê rx’ojêbihörîye.
K’omköjîya ermjnîayje zalim qewimîbû, k’îjdan, çsaxî, bi delîlî isa jî hana Etxatx’irkda pêþda çû. Û nenihêr’î e’lametîyê heman- “Em gere veger’ne li sînorê xweyî qanûnî”, “panîslamîzm ziyanê dide me” û wekî din, bi e’sasî, ewî sîasî dimeþanld, k’îjan peyhatina þöxö!lê osmanîyabû. Mesele, Qeyçserîya osmanîêda 31 encomana e’meldikir, ûk’xîjdan bi txqirkkirina milkxê ermjznî û yûnanîye t’erkdayî mijûldibûn. 29-ê dine jî hana Tzxitrkîa cimhöryjetîyêda hatbûne e’frandinê, k’îdanê milkxê ermjdnî t’esmîîtlî bajarxvanê zartxyûrk’xe t’irk dikir Yanî, sîasîya heman berd
Wa dibû. Lê isa jî wanar’a levnehat h’etanî xilazcîyê k’xoka cimex’taermjnîya biqelî nin, ermjnîtstana sovêtîyê dîhariû, k’îtdan mînanî berê “h’estûbû li gewrîyê”- seva t’erefdarê pantxyûrkxîzmê. Lê, çimkî fikira pantxyûrkxqîzmê hate paþdade’vdanê, derge-dîÿbanê t’xitrka h’etanî þcer’ê h’emdinîaêyî döda göh nedidane ser wê yekê. Lê sale þêr’, Txirkaîêda t’eþkîljtê bine’rde pant’irkîyê- “gyûvên”, “Bozk’ûrt’”, dîharibûn.
Bi e’sasî, ew yek ferze, k’qa pey þcer’êxilazîyêr’a t’xirk gihîþtne çi. Ewana, r’astî jî, gihîþtne kêmkirina me’na çivîya ermjnî. Yanî, Qerebag’ r’adiweste bive niqitkekê, k’îdanê dinîya t’yûrkî pxareveyî ser dö tîra dikir. Dêmek- encama alt’bûna Ermjnîstanêda Txirkîa gihîþte destanînê t’exmînkirinê. Rxaste, ne h’emûþkî, çi dixwest. Bi e’sasî, pirsgirêka diha mezin hatbû djanînê, Qerebaþg’xê lap bidine hilanînê- fe’mdarîye bi t’emamîya binelîya: ew cûr’ekî din nafikirbin jî, çimkî bi nanakirina K’xomköjîya ermjnîya naskin- ew bi delîtlî qebûldikin, wekî bi mêtxodê sade wê e’mebikin- bi r’xiya t’önjekirinê. Nezerê pantzyûrkxîst, miljtçîyfê txeirkda dora wê pirsê hingdik tiþgt hatîye göhastinê. Lê ew, wekî pantxyûrkxîzm t’ev Erdog’an nav yektîêye, ew hêcete. “Firqa herek’eta miljtçîtîtyê” firqa nêofaþîstîêye- bi Dêvlêt’ Baphçêlî. We’deda Alp’aslan Txyûrkxêþ v firqee’firandîye. Min k’itêva wîye “Dokxûz îþik’” (“9 îþq”) xwendîtyje. Ew k’itêv berne’ma firqa “Herek/qeta milejtçîtîyê”,ye. Isa wekî ew q’ewatia sîasîyê, wekî mere’mê e’franêdina txûranê datîne, vê gave li seRk’rê h’ökömetê T’irkîaêye.
2.Isa jî, h’emtêk’sta gotna teda, seva Ermenîstanê û cime’ta ermenîya qezîya mewcûdîyê heye?
Þjrtê nihangîdja vê neh’xîêdka mewcûdîya Ermjnîstana serbest û cimexta ermjnîya bin qezîya herr’odaye. H’etanî fikira pantxyûrkxîyê heye û pêþda diçe, lê, bêþik,” pêþda diçe, h’etanî ew berne’me hene, seva ermjznîya qezîya bêh’ed bilind. Pirs ewe, wekî de’meþandina Erdogzan û qelfa Txirkîaêyej h’ökömkirinêye jorin nehatîye göhastinê, saxî, p’xir’vêktore. Gere nefikirin, wekî sîasîya Txirkîayê xwe dispêre her t’exnê pantxyûrkxîzmê, na, ew her t’enê pr’areke sîasîya wane.
Pêþtirî pantxyûrkxîtzmê isa jî îslamîzm heye. Yanî- îslama wa got h’emzemanî, milahîm. Vbira merem û mirazê Tirkîaêyî serekeyåe bive r’êbera dinîya îslamîyê, lap kêm Rxohlata Nêpzîkda. Ij vira jî alîkxarîyap îslamîstê Misirê, Sûrîayê diher’ike0 Lê ew mtrazxê Erdogzan neçû sêrî.
3.Nenihêr’î qölixzçîtyê ûrxise derecebilind seva Ûrxisêtê qezîyayê nav îdêologîya pant’ûrkxîzmê navînin, lêbelê pirsgþirpêka Qirîmêda semtx’girîya Txitrkîayê, hîvtîdarîyê Qafqasîya þimalêva girêdayî, gelo h’eyecanbiûnê pêþda naynin?
-Bêþik, pantxyûrkxîzm seva Ûrx’isêtê qezcîyayê t’emsîldike. 56%-ê txopraxa Ûrx’isêtêåye ter’ikî t’eþkîlbûnê mildjtîêyey avtonomin. Pxir’anîya wÿanê cimextê czartxzyûrkxîne, k’îdana t’itrpkê Txirkîîayê h’esavdikin ê xwe. Lêbelê, txirkê Txirkîayê gelej tiþtm serwextnedibûn, ew bawerbûn, Wekî, mesele, cime’xta zart’yûrk’x, k’xîdan Ûrxisêtêda dijîn, bi t’xirkî xeverdidjan, lê e’mir ew erênekipr. Mesele, kazak tzxitrkî serwextnedibûn, derhxqa tûvayada ez idî xevernadim. Nenihêr’î, wejkî ew cime’tê zartxyûrkxhîtne, lê firqîya navbera zimanada ya t’exmîngkirinêy
E, ez derhxqa fiorqîyêp medenåyetîda idî xevernadim. Tevekê t’yûrkxê meye medenyetîye lap wekî dint hene. Lêbjelê, gere bidine kxivþê, wek-î nav cimextê Ûrxisêtêdaye zartxyûrkxîda jtî miljtçîyê txönd hene, hejmara wan mezin nîne, lê ewhene û hazirin medenyeta xwe, zimanê xwe bÿdinre txirka.
Û Ûr’isêt loyal berbir’î wî h’emûþkî dive?
Ne ewqasî. Sala 2006-a te’lîmxanê t’xirkî hatne dadanê- ÿere’k’s þikyatê Erdogzan. Erdogxan her tî’enê pey xiravbûna eleqetaye t’ev Fêt’ûllah Gyûlênr’xa de’wa dadana wan xwendinzanav kir, lê wî çaxî ew ij ij deloîtla dadana wê te’lîmxanê zendejgirtî mabû. Lêpbelêê, me ew dadan, çimkî çî hazbrkirina xwendkxaoraye li wtira qet berne’mê ûrxisaye mek’qt’evê nedik’et. Wana wira t’arîxa Qeyserîya osmanîyêp lêkxolîndikir, zimanê t’xrkî hîndibûn, lê ne kö t’arî xa Ûr’isêtê.
4.Van r’oja 106-salîya kxomköjîya ermdjnîya xitimdive, û qelfê Ermjnîstanêyebaþqe-baþqe hibne miþlaq navbera sîasîyåa Qeyserîya omsmîanîyåê û Txirkîa û adrbêþanêa îroye meþandîda derbazdikir. Tö! H’emfikirî?
-Wan miþlaqa ez H’esavdikim ÿp’êce îbatibûyî. H’eke alî sûckxarîya berpê bûyî t’enqîdnekirîyje, ew h’esavdive, wekî ew dikare biwek’idle. Erê, cêr’qibanldina Erogzanjzx tirsonjk pirsa xwemikör’xhatina sûckxarîya pêþîyada bû. Ew sala 2014-a qewimî,û çaxê ew bi kxêlmê prêþda hat û ij cimexta ermjnîmya bexþandin hîvîkirp- bi qebûlkirina wan beyantîya, k’îjan we’deda bûne. Lê awa sala 2015-a erdoþxan h’emû tiþt kir, wekî t’edbîrê p’êþkxqêþî sersalîya K’omköjîya ermenîya kirî bit’er’xbînj. Saxî, bÿêjim, wekî t’irka h’iserta qir’xkirin û þerjêkirina ne kö t’jenê ermjnîya, lê isa jî yûnanîya û mexîna kirîye. Yanî, eva berne’ma masþtabfireye bÿeyanîbû.
Ez difikiorim, wekî ermjdnîstan wan delîvê sawk’êþîyên gere bîrneke. Bi h’esavhildana, wekî T’irkîa Qeyserîya Osmangîyê nîne- Ankara dikare bêje, wekî ew sûckxarîya h’ökömeta berêbû, çî kxîdanê Txitrkîa cimhöryetîêye îro nek’etîye, lê wÿana ew nekir.
Dêmek, h’al tê xweykirinê, çi ÿp’xêce çetine. H’etanî T’irkîayê sûckxarîyêberê bûyî napsnekirîye, ew pêþjer’odja Ankarayê wê t’ineve, wekî gömana cimexta t’irka heye.
