Cimhöryeta Arsaxê 28 salîye: 2-ê mha sala 1991-êye îlonê sêsîya þêwrê olk’a QÇ’ û neh’îya Þahûmyanêye dêpûtatê cime’tîyê CQÇ’ sînorê Olk’a QÇ’-e avtonom û neh’îyê Þahûmyanêda e’lamkir. Dêmek, heqek hate mîaserbûnê, k’îjan qanûndarîya wî çaxî e’mlkirinêda e’k’sbûîye, bi t’aybetî qanûna 3-ê meha sala 1990-îye nîsanê qebûlbûyî, k’îjanê têr’a didît serbestîyê bide avtonomîayê miletîyê serbest r’ewþa dewlet-hiqûqîêye arizî qirarke- delîva derk’etina cimhöryeta yektîyê ij t’eþkîla T’ifaqa Sovêtîyê. 10-ê meha sala 1991-êye k’anûna pêþin, çendekî berî qelsbûna Yektîya Sovêtîêye r’esmî, QÇ’-da r’êfêrêndûm hate derbazkirinê, wexta k’îjanê p’ir’anîya binelîya- 99,89%-a bona k’ara lap serbestbûna ij Adrbêcanê e’lamkir. Bijartinê þêwirxanêdaye pey wê yekêr’a þêwirxana CQÇ’ hate bijartinê, k’îjanê jî h’ökömta pêþin t’eþkîlkir. H’ökömeta CQÇ’-e serbest þertê h’esarkirina t’am û agrêsîya Adrbêcanêye e’skerîêye pey wêr’a derbazî qedandina borcdarîyê xwe bû. H’alê e’irîda e’melê Bek’ûêye cavê derengînek’etin. 25-ê meha sala 1991-êye îlonê ij Þûþîyê cara pêþin bi mûþekê cûr’ê “Alazan” Stêp’anakêrt hate bombebarankirinê. Þer’ê Arsaxêyî azadarîyê destpêbû. Gêjger’înga þêr’da ordîya ermnî pêkhat, k’îjanê karibû bêqezîabûna cime’ta QÇ’ ewleke. Bi hîvîkirina Adrbêcanê 12-ê meha sala 1994-aye gölanê t’emesûka derheqa agirr’awestinêda hindava serk’arê serwêrtîyê Adrbêcanê, QÇ’ û Ermenîstanêye xwexweykirinêda hate qolkirinê.
