Bi h’eme’frandarî û cefê Ÿdîta Gzoyan, R’êgîna Galûstyan, Þûþan Xaçatryan, Ÿlîna Mîrzoyanê xevatçîyê mozexanêye ö’lmî monografîya kolêktîve “T’irkkirina zar’ê ermenîya salê K’ömköjîya ermenîya” r’onayî dîtîye.
E’frandara lêk’olînkirîye, ij nezera hiqûqîyê, t’arîxî, bîr-bawerîyê lê isa jî olî bi destê zorê cîgöhastin, îslamkirin û t’irkkirina zar’ê ermenîya wexta K’omköjîya ermenîya t’emsîlkirine çawa e’melê t’irkkirinê.
Serê monografîya Ÿlîna Mîrzoyana t’irknas, p. ö’. t’-yî pêncada h’emtêk’sta înk’arkirina t’irkîda nezer, fikir, t’êz, e’k’sît’êz lêk’olînkirine, ösûlkirine, t’emsîlkirine, bi k’îjana hatîye cêr’ibandinê û tê kirinê sîasîya cîr’aqetandina zar’ê ermenîyaye wexta k’omköjîyê û t’irkkirinê, îslamkirinêye berne’mebûyî înk’arkirin.
Ermenîhabêr.am berî 108-salîya K’omköjîya ermenîya t’ev Ÿlîna Mîrzoyanê derheqa pirsê goveka monografîyayêda îmt’îhanbûyî, înk’arkirina t’irkîjda qisekirîye.
–Mîrzoyan xanim, wexta K’omköjîya ermenîya zar’ ij k’omê herezedelêk’etinê û hedefbûyîbûn. Zar’ê ermenîya dihatne köþtinê, ij nexweþîya xelayê, ze’yîfbûnê dimirîn. Lêbelê, yekpel, çawa xevata teda hûrgilî t’esmîlî îmt’îhankirinê bûye, derge-dîwanê osmanîyê cödakirina zar’aye ij k’oma wane ÿt’nîk, bi destê zorê cîgöhastina li warê t’irk-îslamîyê dikirin. Ew pêvajo bi çi sxêma dihate mîaserkirinê?
-T’êma çiqasî lêk’olînkirîbû, ewqasî jî h’ewca nêzîkbûn-t’emaþekirinva îzger’îyêye t’eze û k’ûrbû, k’îjan jî t’ev hevalk’arê xwe bi monografîya xweye e’frandarî lê kirîye kolêktîv me pêþda anîye- bi t’emsîlkirina heralî û seranser (vê delîvêda- bi cûr’ê k’itêvê). Bi pirsê cöda t’aybetî t’imê paþdaveger’andinê ö’lmî hatne kirinê, lê, bira îzin bê dayînê bêjim, h’emtêk’sta K’omköjîya ermenîyada ew pirsgirêk bi nêzîkbûna h’emk’om û navbera ölmsinifî ev k’itêv ij cêr’ibandinê îzger’îkirinê û t’emsîlkirina bi t’erefê kêmbere pêþine.
Ya înk’arnrekirinêye, wekî zar’ê ermenîya, dilqqedandina k’îjanaye cehwerî nav þöxölê ewlekirina mewcûdîya k’omêye miqîmîda heye, wexta mîaserkirina K’omköjîya ermenîya hedefa sûck’arê k’omköjdabûne.
Wexta K’omköjîya ermenîya sîasîya t’irkîye bi destê zorê cîgöhastin û h’elandina zar’ê ermenîye dîwanîye berne’mekirîbû- ij p’arê K’omköjîya ermenîyaye xeleqîye, k’îjan T’irkîa Osmanîyê bi cûr’ê ösûlbûyî bi r’ê û mêt’odê baþqe-baþqe daye xevatê û sirê-dor mîaserkirîye- mecbûrkirina dîngöhastinê- bi dîharbûnê xweye baþqe-baþqe, berevnivîsara zar’ê ermenîyaye bi bjartinê, bi destê zorê cîgöhastina wan li k’omeke ÿt’nîke dine (bi mêt’odê mecbûrbûyî h’etanî e’melê gîhandina li indakirina xwexwetîya miletîyê û medenyetî, serwextbûna xwee’ynîkirina t’ev xwexwetîya miletîyêye arizî), ewlednivîsar, çawa xevtandina qewata xevatêye bêheq, bi destê zorê mecbûrkirin û t’e’lîmkirina xwendina e’detê îslamîyêye angor çawa sêwîxanada, isa jî þertê malê yan dinda, bi destê zorê h’al-zewaca qîzê cahile t’ev merê sörman, û wekî din. Ev pêvajoya t’eþkîlbûyî, berne’mebûyî û qestbende çawa sîasîya dîwanî mîaserbûye- bi t’eft’îþkirina serk’arê derecebilinde peyr’evîyê û bi îzindayîn û r’öh’darkirina hatina wergirtinê nav tevekê civaka sörmane baþqe-baþqe, derheqa çida þe’detî, delîlê înk’arnekirinêye p’ir’hejmar hene.
-Bi destê zorê h’elandin peyhatina pêvajoyêbû- ew t’irkkirin û îslamkirina zar’ê ermenîyabû. Ew mêt’od û qonaxê h’îmlî k’îjanbûn bi k’îjana ew meremî mîaserdibû? Goveka xevata derheqa wê sûck’arîya miqabilî zar’ê ermenîya mîaserbûyîda levhatîye delîl yan bîranînê çi cûr’eyî bilindkin?.
-K’itêvêda t’emamîya pêvajoya t’irkkirin û îslamkirina zar’ê ermenîya safî t’emsîlbûyîye- dîharbûnê mêt’od û qonaxê t’irkkirin û îslamkirina sêwîxanê dîwanîda, isa jî delîv û diyardê þexsî û cöda: mêt’odê bi brne’ma dîwanî xevitandî, dîharbûnê þexsî dînîye r’izmî, bi destê zorê dayîna qîzê cahile mêr, hêsîrtîyê qismî, þertê malêda, cêr’ibandinê doxtirîyê, ÿt’nop’sîxologîyê û fikrê, bi r’iya hiqûqîyê hatî xevtandinê, mêt’odê bîr-bawerîyê, dînfîlosofîyê, sosîal-medenyetîye veþartî û veneþartî, k’îjan bêy encam nemane. Bi wî t’erefî hevalk’arê mine h’eme’frandar bi p’arê xweye îzger’îîyêye angor dîmena t’omerî hûrgilî vedkin- ser h’îmê ç’e’vkanîya, t’emesûkê arxîvîyê, zêndîmaya, þe’detîyê biîrêne’mê bûne k’etîyê wê pêvajoyê, destnivîsarê neþirnebûyî û neþirbûyî, bîrnivîsara: p’areke wan ç’e’vkanîya cara pêþin fitildayînêda tê daynînê. Sxêma, cedvel, fotoþiklê k’itêvêda t’emsîlbûyî þe’detîya t’emamîya döristîyê didin, û dikarin bêjin deltîdinivîsin.
-Bi sala em bûne þe’dê cûr’ê înk’arkirina K’omköjîya ermenîya hindava T’irkîya peyhatîya Qeyserîya osmanîyêye baþqe-baþqe. Înk’arkirin çawa, çi dik’a û warada, bi çi p’ara h’emtêk’sta pirsgirêka bi destê zorê cîgöhastin û h’elandina zar’ê ermenîya çawa dîhardive, ?
-H’emtêk’sta înk’arkirin K’omköjîya ermenîye t’irkîda pirsgirêka zar’ê ermenîya nav me bi t’aybetî lêk’olînbûyîye, lê alîyê t’irkî vî t’erefîda jî didûmîne fikir, mitale, nezerê qelp bi meremî pêkbîne û pêþda bive, k’îjan bi cû’ê ver’êkirî çawa qelfê ö’lmîda- kovarê ö’lmîda, civatê ö’lmîda fitildivin, isa jî bi meremê belakirina wan goveka çapgerîya t’irkîda- bi t’erefê ewlekirin, belakirina destgihîþtina derheqa t’êmayîêda û pêþdabirinêda- fikirê obyêktîv ö’lmîye derheqa K’omköjîya ermenîyadaye idî fitilbûyî înk’arkin.
Em bidne k’ivþê, wekî ew r’iya înk’arkirinê h’îmlî bi mêt’odê înk’arkirin, fe’þkirin, bög’dankirina fikir, mitale û nezerê me tê kirinê. Alîyê t’irka vê h’emtêk’stêda “medenyeta”, înk’arkirinê h’îmlî bi sê p’ara mîaserdike- înk’arkirin, fe’þkirin, bög’danavîtin, goveka k’îjanêda fikir, nezer, e’k’sîfikir, þertê înk’arkirinê dike nav fitildayînê, lê isa jî fonda xeveraye înk’arkirinê, cûr’ê dîharkirinê, pêkanîn, gilîya dide xevatê. R’exp’areke k’itêvêda min sxêma-cedvela xweye t’eþkîlkirî t’emsîlkirîye, bi k’îjanê min ew pêvajo safî xetk’iþandîye, þiklê înk’arkirina t’irkîye bi t’erefê vê pirsgirêkêda binxetdive, lê k’îjanê, bêminet dikarim bêjim, nav we’de wê t’esmîlî göhastinave, çimkî ew t’eref- bi t’emamîya alîyê xweye berne’mêye înk’arkirinê, T’irkîa dînamîk xweydike.
Ev înk’arkirina bi zimên, k’îjan t’erefê cöda û mexsûs bêcerbûyîye, t’êma lêk’olînkirina baþqeye. Bi mêt’oda înk’arkirinê ew bi fikirê e’k’sîö’lmî dertên miqabilî fikrê obyêktîv t’arîxî- bi pêþdak’iþandina fikirê qelp. Bi mêt’oda fe’þkirinê ew döristîya t’arîxî fe’þdikin- bi fe’þkirina delîla û bi avîtina e’melê xwe ser alîyê ermenî û dewletê dine ecnebî. Lê bi mêt’oda þer’avîtinê gönek’arkirinê berxwederxistî çawa ermenîya, isa jî xelqêva girêdidin. Û ev cûr’ê ölmîyî e’melkirinêyî bi t’erefê dîwanîyî mexsûs bi h’emû cûr’ê îht’îtmal tê pêþdabirinê- bi nivîsarê r’esmî, þöxölvanîya çapkirinê, nav wê hejmarê- çapgerî, bi qölixçîyê dîwanî, kesê e’melda, þöxölvan û îzger’ê ö’lmsalixdayînê.
-Fikir yan e’k’sîfikira encama lêk’olînkirinêda cödakirîye sereke k’îjane, bi k’îjanê alîyê t’irka cêr’ibandîye û dicêr’bîne vî e’melê k’omköjîyêyî miqabilî zar’ê ermenîya mîaserbûyî înk’arke?
–H’emdîmena înk’arkirinêye t’omerîda bi vê k’ûrayê lêk’olînkirna pirsgitrêkê îzin da min ez t’emamîya wan fikir, nezer, þert, e’k’sîfikirê t’irkî e’yankim, k’îjan wê yekêva hinartîne pirsgirêka zar’ê ermenîya h’emtêk’sta K’omköjîya ermenîyada t’emaþekin û “modêla t’irkîye serhatîya xilazkirinê” çawa têr’adîtina e’melê k’omköjîyê, alîyê t’irka bi destê zorê cîgöhastin, t’irkkirin û îslamkirina zar’ê ermenîya alîyê t’irkada tê t’emsîlkirinê çawa Þer’ê h’emdinîyayêî pêþinda û dest wî “dîharbûna alîk’arîya merivdostîyê, bidine zar’ê sêwîbûyî. Cêrga “Me’nîyê xilazkirinêda, t’irk didûmîînin fikir, mitalê qelpe din pêþda de’vdin.
Ij ö’lm h’etanî deþtê salixdayînêye herekêmberda dewleta t’irka xwe belakirina wan fikrê qelp girtîye: ij zexîra xevera destpêkirî- bi fe’þkirinê serecemê, bi wergöhastinê qewmandinê t’arîxî, bi mêt’oda avîtina e’melê k’omköj ser k’etîya didûmîne înk’arke, fe’þke û þer’a bavêje- bi cêr’ibandina t’emiznivîsara t’arîxa xwe- seva kirina h’evsa xwe ij cavdarîya hiqûqîyê û t’emamîya encamê ij wê her’ikandinê, lê isa jî bi meremê ber civaka ort’emiletîyê e’yanbûna çawa “dewleta merivdostîyê”. Vî t’erefê nesîh’etkirinêda alîyê t’irka r’êsûrsê “qewata nerm” r’ik’indike.
Bi lêk’olînkirina t’êzê t’irkaye înk’arkirinê salê K’omköjîya ermenîya govekê e’melê k’omköjîyê cîgöhastina zar’ê ermenîyaye bi destê zorê- ez dikarim bêjimî, wekî t’arîxnivîsra û k’omköjînasîya me- ya ermenî, xwe dispêrne ne kö t’enê madeyê kesa, zêndîmya, þe’dê ecnebî, delîlnivîsara, serekanîya û madeyê arxîvîyê, lê isa jî ç’e’vkanîyê hiqûqîyê û ö’lmsinifîye h’îmlî, h’îmlî- li konvênsîa K’omköjîyê, lê fikrê t’irkî e’k’sbûna fikirê meye- bi parê înk’arkirinê, fe’þkirinê, bög’danavîtinê.
-Çiqasî levtê wan fikirê t’irkî ij T’irkîayê der belakin? Û gelo meremê vê xevatê jî heye boþ-betalîya wan ösûlbûyî nîþanî civaka ort’emiletîyêkin?
-Sîasîa înk’arkirinê, min idî da k’ivþê, bi xemxörîa dîwanîye mexsûs tê pêþdabirinê. Deþta t’irkîye ö’lmîda lipata t’irkê e’frandare bi mereme konkrêt vî t’erefîda e’melkirinê safî ya t’exmînkirîinêye: evê xilazîyê kovarê ort’emiletîyêye naskirîda miqala çapdikin, miqaledarîyê li r’ojne’mê pêþver’û dikin, wa bêjim, “t’ilîya xwe ser nebza ermenîyê ö’limdar danî”- didûmînin e’melbikin. Ew ç’e’vkanîyê arxîvaye bi zimanê ecnebî bi zimanê t’irkîyî h’emzemanî ver’êzdikin- bi fitildayîna wan bi þaxê delîlê t’arîxî daxöarî û bi kirina ç’e’vkanîyê arxîvaye e’slî ê destnegihîþtinê. Lê mer’a levhatîye em ij hine madeyê arxîvaye seva me destgihîþtinê k’arêk’evin, hima k’îjanada jî derheqa sîasîya dîwanîye t’irkkirina ermenîyê sêwîda salixê h’öcetnekirinê hene. Çarpgerîya xweye zart’irkîye arxîvîyê, h’etta ç’e’vkanî dikarin hima e’k’sî înk’arkirina wan- dîmena dörist bidin. R’astîyê, wê delîlê gere bidine ber h’esava, wekî bi vî h’esavî t’ö meremekî me t’ine em döristîya hindava dinîaêda e’yan û idî delîlbûyî îzbatkin, çimkî delîva meda t’arîx xwexa made bûye, lê delîva t’irkada ew nee’slî û berxwederxistîye. Bi lêk’olînkirin û t’emsîlkirina sîasîya T’irkîaêye bi meremî û peyr’evîyêye înk’arkirinê bi alîyê xweye wesfî- em delîla wergirtin û hedefkirina zar’ê ermenîyaye li pêvajoya bi merem û têr’adîtîye k’omköjîyê didine k’ivþê.
