H’etanî havîna sala 2014-a ne geleka derheqa ÿzdîyada bihîstibû, çaxê fikra dinîayêye civakî qirarkir vê cime’tê ij k’omê xilazke, k’îjan niha çawa “Dewleta îslamîyê” e’yane. “Ÿzdî- ew cime’ta qedîme, bawerîya k’îjanê li ç’îayê Îraqa þimalê pêþda hatîye. Nenihêr’î e’slê xweyî bîr û bawerîyê monot’êîstîyê-t’ekxwedêtîyêda, gele cara xelqê þer’ û bög’dan seva bawerîya li Taûsî Melek, avîtine wan.
Nav çapkirina profêsorê h’önermendîyê ya zanîngeha Artkûlûêye li Mêrdînê bi navê “Ÿzdî”: T’arîxaÿlêye, medenyetê û ayîna dîn ÿp’êce salixê derheqa ÿzdîyada dide Xwendevanê evê têk’sta pir’tevek bi k’ûrayî wê qîmetkin, k’îjan ne kö t’enê ösûla bawerî û dînê ÿzdîya werdigre, lê isa jî medenyeta wane madeyî, nav wê hejmarê warê pîroz. K’itêv bi wê yekê cödadive, wekî nav wê cara pêþin pirsgirêka ÿzdîaye ser dereca ort’emiletîyê tê lênihêr’andinê, lê ne kö hazirîya wan dewletê miletîêye baþqe-biaþqeda, çawa ew yek lêk’olînkirinê berêda hatîye kirinê. Bi xwesipartina li dîsêrtasîya e’frandare doktorîyê, li dîsêrtasîya çapkir, ew bi cûr’ê ne angor hatîye r’êdaktorîkirinê. Nenihêr’î vê pirsgirêkê, xeysetê k’itêvêyî geþ û nee’detî h’etta þaxê t’ercmekirîda serdestîyê dike. Xevata e’frandar carekêva ij têk’stê dine akadêmîyê bi wê yekê cödadive, wekî e’frandar cêr’ibandina þexsîye hevsûbûna t’ev ÿlê ÿzdîya wêda werdigre. Lêbelê, xwendevan t’exmîndike, wekî ewê zûtirekê r’astî medenyeta zêndî bê, ne kö hûrmûrê t’arîxîye pîroz. Bi vî r’öh’î pêþxever tona travêlog dide (Travêlog- ew janre, k’îjan r’êwîtîya li cûr’ê medenyetêye baþqe-baþqe wesifdike), û wêda dengvedana e’frandina Gêrtrûd Bêlle “H’ezar û yek dêr”-e mezin tê bihîstinê. Çawa wekî Bêll, e’frandar serranser niqoyî nav te’rîyê bûye. Bi t’eþhîrkirina nefsa xwe, ew bi k’ûrayî t’opraxê ÿzdîyada r’êwîtîyê dike û cî û warê jîyîna ÿzdîya lêk’olîndike.
Çawa wekî xevata Bêlle sala 1907-a, wekî ij r’êwîtîya wîye li Asîa Ç’ûk pêþda hatîye û dimîne têk’sta standart bona arxîtêktûra Byûzandîaêye sedsalîyê navîn, lêk’olînkirina e’frandar, bêþik, derheqa ÿzdîyada dimîne xevata h’îmdanînê. Serê pêþinda serekanî, t’arîx û pêþdaçûyîna ÿzdîaye Mêsopotamîayê, Sûrîayê û Qafqasîaêda têne lênihêr’andinê. Vira, cöda gotî, em t’ehwîlkirina ÿzdîtîêye zar tînne bîr, gele sala berî wê yekê, k’a çawa hine têk’stê pîroz serê sedsalîya 20 hatneçapkirinê (ç’e’vkanîyê nivîsçare here zûvaye derheqa bawerîya ÿzdîyada bi zimanê e’reba û þamîye sedsalîyê navîn) hatne nivîsarê. T’inebûna þe’detîyê nivîsavrederheqa ÿzdîyê berêda gilî-gotin, lêgênd û h’îmnê cime’tîyê pêþda anîn. Vî serîda isa jî pirsgirêk têne þirovekirinê, li k’îjana ÿzdî diqelibin, ij sedsalîyê navîn destpêkirî, bi jîyîna çawa kêmjimar, ê kö bin qolê mong’ola, sêfêvîda û osmanîyada, lê paþê dewletê Ermenîstanê, Îraqê, Sûrîayê û T’irkîaêye miletîyêda diman. Serê dödada ösûla bawerîyê ÿzdîaye ayîna dîn, tê lênihêr’andinê, bi baþqekirina p’ar-ÿlêmêntê isa, çawa fikra Xwedê, Taûsî Melek û h’ersêka. Em derheqa Xwedê- Xwedêkî ÿzdîya- e’frandarê dinîayê, h’ökömdarê t’emamîya e’smanada pêdih’esin, ê kö serk’arîyê t’emamîya þöxöl-e’melê dinîayê dike. Tawûsî melek fîgûra hereferze pant’êona ÿzdîyada: herdö endamê h’ersêkaye din- Sölt’an Ÿzîdê þevav û Þêx Adîyê r’êfomatorê ÿzdîtîêyî monûmêntale”.
P’arê bawerîya ÿzdîaye dine bîranînê qazincdikin, ê mînanî ösûla kasta, wekî xwe dispêre sêanîya þêxa, p’îra û mirîda, h’erdê pêþin xizmetk’arê pîrozin, lê ê sisya- dinyalikî. Mîfologîya isa jî nav serhatîyê derheqa e’frandina mervayê, e’rþê e’zmîn û k’aynatêda dîhardive. Û e’franar isa jî p’evgirêdanê navbera ÿzdîtîyê,mêsopatîmî, yûnanî û hr’omîyê qedîm, lê isa jî xaçp’arêzîyê û îslamêda wesifdike.
Serê sisya qirarê ayîna dîn, e’det û r’ê-r’izmê ÿzdîya þirovedike. Saya nitirandinê e’frandare zimanxweþ xwendevan me’nîyê praktîka isa pêdih’esin, çawa biskbir’în, k’îjan hindava þêxda tê derbazkirinê, k’îjan h’elalkirin, sönetkirina bi cûr’ê xweye, her t’enê seva kör’ika û 20 r’oja pey bûyînêr’a tê bir’înê. E’frandar derheqa fîgûra bavê h’elalkirinê, h’al-zewacê t’eþkîlkirî û p’arastina ij h’al-zewaca dereke, lê isa jî beranîna ÿzdîaye r’öh’göhastinêda gilîdike.
