Pey þer’ê p’ir’hejmarr’a cime’ta ermegnîya bûyîr’a Cimhöryeta Erm’nîstanêye E’wil e’firî. Bi lap t’inebûna erk’anê dewletê, lê lazimbû ser xerîta dinîaêye tîþ-tîþîbûnê cî mijlkin.
28-ê meha sala 1918-aye gölanê pey þer’ê meha gölanêye mêrxasîyê- Serdiravê, Baþ Aparanê, Qerek’ilîseyêr’a Cimhöryeta Ermenîstanêye E’wil xöliqî. Cime’ta ermenîya 543 sala þönda karibû dewletê bide dasekinandinê. 28-ê meha gölanê þêwra T’ilbîsêye ermenîaye miletîyê ferman qebûlkir, k’îjanêda hatîye gotinê: “Bi safîkirina t’omerîbûna Piþqafqasîaêye sîasîyê û bi e’lamkirina serbestîya Görcistanê û Adrbêcanê himberî h’alê e’firîyî t’eze þêwra Ermenîaye miletîyê xwe e’lamdike h’ökömeta qezayê ermenîye herebldind û t’enê”.
Sere meha h’ezîranê e’lamnvîsara wa hate belakirinê: “Þêwra ermenîaye miletîyê- ser h’îmê wan îzin û exterîya, bi k’îjanê cime’ta ermenîya ew r’akiribû, 28-ê meha gölanê qirarkir serbestîya dewleta ermenî e’lamke, h’îmê cimhöryeta Ermenîstanêye Cime’tîyê danî.
Cimhöryet, k’îjan we’dê seva cime’ta ermenîayî giranda hate darxistinê: macirê p’ir’hejmar û xelayî. 24-ê meha sala 1918-aye tîrmehê t’eþkîla h’ökömeta Cimhöryeta Ermenîstanêye E’wile pêþin e’lambû: serekwezîr- Hovhannês K’acaznûnî, wezîrê K’D- Alêk’sandr Xatîsyan, wezîrê k’arê höndör’, Aram Manûkyan, wezîrê e’skerîyê-gênêral Hovhannês Haxvêrdyan. Ya sêr’engê- sor, þîn, narincî beyraqa Ermenîstanêye miletîyê hate qebûlkirinê. R’oja salzivir’a Serbeestîyê- 28-ê meha gölanê, h’ökömetê, wekî Alêk’sandr Xatîsyan idî serk’arî lê dikir, Ermenîstan e’lamkir Cimhöryeta Serbest û Yekbûyî.
Meha sala 1919-aye h’ezîarnê bijartin qewimîn- bi t’evbûna 366 h’ezar bijar’vana û 7 firqa. Ij 80 endamê þêwirxanêye bijartî 72 daþnak bûn. Lê t’arîx seva cime’ta me cêr’ibandineke din hazirkiribû. Meha sala 1920-îye gölanê ordîa Sor k’ete Qerebag’ê, meha h’ezîranê- Zangêzûrê, meha t’ebaxê- Naxîcêvanê, bêy berxwedana qewatê ermenîye sîlih’bûyî.
10-ê meha t’ebaxê T’ilbîsêda hevr’aqayîlne’ma ermenî-ûr’isa morû, bi k’îjanê Ermenîsanê begmî dida zevtkirina qewatê ûr’isaye wan qezaye we’delîyeermenî-adrbêcanîye h’öcetê. Xût deh r’oja þönda Sêvra p’er’ê þeherê P’arîzêyî Sêvrêda navbera welatê þer’ê h’emdinîaêyî pêþinda alt’kirî û wek’îlê T’irkîa sölt’anîêda þertne’ma levhatinê morbû. Bi wê yekê Ermenîstan hindava T’irkîaêda çawa dewleta aza û serbest dihate naskirinê.
Lê we’dekî kin þönda- 24-ê meha t’ebaxê, Moskvayêda t’ivdîra þertne’ma ûr’is-t’irka hate qolkrinê, bi k’îjanê Ûr’isêtê t’omerîbûna t’opraxa T’irkîayê- nav wê hejmarê- þeherê Qersê, Ardahanê, Batimê. Bi qinyatî- ew hevr’aqayîlne’me miqabilî Ermenîstanêbû. 28-ê meha sala 20-îye îlonê ordîya k’emalîya, bi qömandarîya K’yezîm Qerebêk’îr, bêy e’lamkirina þêr’, ÿrîþî ser Ermenîstanê kir. H’ökömeta Ermenîstanê welêtda h’alê þêr’ e’lamkir. T’emamîya firqa, pêþtirî bolþêvîka, bi bangîna p’arastina wet’en pêþda hatin.
29-ê meha gölanê t’irka Sarîqamîþ, paþê- Kag’zvan, zevtkirin. Ordîa ermenî bi serk’arîya T’ovmas Nazarbêkyan, hinda Qersê k’ete qeleçê, lê 30-ê meha çirîa pêþin dijmin bêy berxwedayîn isa jî kela Qersê hilda. Weke 3 h’ezar e’sker û 120 zapitê ermenî dîl k’etin.
7-ê meha çirîa paþin isa jî Alêk’sandrapol hate r’ayê. Lê idî 18-ê meha gölanê alîê ermenî mecbûrbûyî þer’r’awestina t’irkaye pêþdak’iþanlî qebûlkir. 24-ê meha sala 1920-îye çirîa paþin h’ökömeta t’eze- bi serk’arîya Sîmon Vrasyan, t’eþkîlbû.
29-ê meha çirîa paþin komîtêa Ermenîstanêye e’skerîyê-înglabê, bi alîk’arîya ordîa Sore 11-a, ij Adrbêþanêt k’ete Îcêvanê û welêtda dîwana þêwrê e’lambû. Cimhöryeta Ermenîstanêye E’wil dö sala mewcûdbû, Ermenîstan hate sovêtkirinê, lê- we’delî… 21-ê meha sala 1991-ye îlonê cime’ta Ermnîstanê gere ya indakirî bida dasekinandinê.
