Di êrîşa Azerbaycanê ya li dijî Ermenîstanê ya di Îlona 2022an de, artêşa Azerbaycanê 8 (li gor hin agahiyan 9) leşkerên ermen ên bêçek gulebaran kirine. Li gorî nûçeya “Armenpress”ê, rojnamevanên BBC, koma lêkolînê ya Bellingcat û Rêxistina Çavdêriya Mafên Mirovan (HRW) ya navneteweyî li ser bûyerê lêkolîn kirine. BBC jî lêkolîn kir ku ev bûyer dê bandorek çawa li danûstandinên aştiyê yên di navbera Ermenistan û Azerbaycanê da bive.
“Li serê girê ku bi tîrêjên rojê ronî dibe, çekdarên ku nû çeperên şer ên dijmin bi dest xistine, komeke dîlên şer bi çekan kom kirin û bi destên xwe bilindkirî neçar kirin ku li erdê rûnên. Deng tê bihîstin. Bi zimanê Azerbaycanî qêrînek “Vurma, Vurma” (Gule nekin) tê. Girtiyên şer dikevin, teqekirin heta demekê berdewam dike.” BBC behsa bûyerê dike û da zanîn ku vîdyoya 40 saniyeyî ya ku bi telefona destan hatiye kişandin bi lez li ser torên civakî û kanalên Telegramê belav bûye.
Di gotarê de tê gotin ku Ermenîstan Azerbaycanê bi kiryarên nemirovane yên li hember girtiyên şer û kuştinên bê daraz tawanbar kirîe. Û parêzvana mafên mirovan a Ermenî Krîstînê Grîgoryan ji BBC re got ku wê materyalên li ser vê dozê ji Dadgeha Mafên Mirovan a Ewropayê (DMME) re şand. Serdozgeriya Giştî ya Azerbaycanê di destpêka meha cotmehê de ragihandibû ku lêkolîna pêşwext tê kirin û “eger sûcê kesên gumanbar, personelên leşkerî îspat bibe”, wê demê “pirsgirêka sûcdar dikare were çareser kirin.”
Kî gulebaran kir û kî bû qurbanî?
Piştre BBC analîza xwe ya li ser vîdyoyê pêşkêş dike û diyar kir ku di dîmenên ku hatine weşandin de, herî kêm 15 leşker komek ji heşt (li gorî raporên din, neh) kesên bêçek dorpêç kirine, ku endamên wan helmet û cil û bergên ku di artêşa Ermenîstanê de têne bikar anîn li xwe dikin.
BBC vê kamûflajê bi cil û bergên nû yên hêzên çekdar ên Ermenîstanê û wêneyên navdar ên helmetên ku ji aliyê artêşa Ermenîstanê ve hatine bikaranîn, dan ber hev. Û cil û bergên leşkerên êrîşkar li gel cil û bergên artêşa Azerbaycanê tê bikaranîn. Lê belê ji nivîsên li ser cilan nayê zanîn ku leşkerên êrîşkar ji kîjan yekîneyê ne.
Lêkolerên Bellingcat gihîştin heman encamê dema ku wan rengên unîforman bi nimûneyên ku li ser camopedia.org hatine weşandin, ku cil û bergên leşkerî yên ji welatên cihêreng vedihewîne, daîe ber hev.
Kanala Telegramê ya alîgirê Azerbaycanê ku vîdyo belav kiriye dibêje, ew serbaz ji hêzên taybet ên Hêzên Çekdar ên Azerbaycanê (XTQ) ne. Lêkolînerên BBC, HRW û Bellingcat jî piştrast kirin ku zimanê Azerî zimanê dayikê yê kesê ku Vurma (“Gule nede” diqîre ye) ye.
Nayê zanîn ka çi tê serê girtiyan, lê Profesor Rohîn Haar ji Zanîngeha California, Berkeley, ku ji hêla HRW ve hatî destnîşan kirin, di wê baweriyê de ye ku şansê saxbûnê dema ku çekên otomatîk ji dûriyek weha têne avêtin pir kêm e.
Kengî û li ku gulebaran kirine?
Ji bo diyarkirina dema bûyerê, lêkolînerên Bellingcat teknîkên kronolojiyê bikar anîn, di nav de wêneyên satelîtê û pozîsyona rojê li gorî cîhê gulebaranê.
“Daneyên berdest ji bo diyarkirina dîroka gulebaranê bi awayekî rast têrê nakin. li gorî lêkolîneran dibe ku bûyer di navbera nîvê Tebaxê û saet 06:00 û 06:30 danê sibê ya 13ê Îlonê qewimîbe. Lê belê li gorî ku şerên Îlonê yên li ser sînorê Ermenistan-Azerbaycanê di şeva 12-13 Îlonê de rû dane, dibe ku dema herî zêde serê sibê 13ê Îlonê be.”
Reaksîyon û bertekan
Ermenîstanê Azerbaycanê bi sûcên şer sûcdar kir û serî li Dadgeha Mafên Mirovan a Ewropayê û Dadgeha Navneteweyî ya Edaletê ya Neteweyên Yekbûyî da, ku îdîayên dewletan ên li dijî hev dinirxîne.
Rayedarên Azerbaycanê ragihandin ku wan “gelek kiryarên lêkolînê” yên têkildarî xuyabûna vîdyoyê pêk anîne û 10 dozên sûc dane destpêkirin. Alîkarê yekem ê Serdozgerê Azerbaycanê Elçîn Memmedov bi hinceta nepenîtiya lêkolînê red kir ku li ser vê rewşê şîrove bike ji servîsa Azerbaycanê ya BBC re, lê diyar kir ku “di vîdyoyê de hêmanên sextekariyê hene”.
Gelek çavdêr, li ser bingeha ezmûna berê ya Azerbaycanê, hêviyek hindik in ku dê çi gav were avêtin.
“Dema ku di sala 2020’an de piştî bidawîbûna şer û pevçûnên di navbera aliyan de vîdeoyên îşkencekirina leşkerên Ermenî derketin holê, dozgeriya Azerbaycanê jî soza çalakiyê da û gelek gumanbar hatin girtin, lê lêpirsîn dirêj bû û tu kes nehat cezakirin. Joshua Kuchera, Ani Mejlumyan û Ulker Natigizi di gotara eurasia.org de bi bîr xistin ku ji leşkerên di sala 2020’an de hatin girtin herî kêm yek ji wan di sala 2022’an de madalyaya “Xizmeta ji bo welatê dayikê” wergirtiye.
Di gotarê de her wiha tê gotin ku di 8ê Mijdarê de, di dema axaftina bi boneya 2yemîn salvegera serkeftina wan di şerê duyemîn ê Qerebaxê de, serokê Azerbaycanê Îlham Aliyev li Şûşê diyar kir ku bûyerên Îlonê “divê ji Ermenistanê re bibe ders” û tiştek negot. li ser pêbaweriya di navbera Baku û Êrîvanê de.
Thomas de Waal, lêkolînerê payebilind ê Weqfa Carnegie û nivîskarê pirtûkek li ser Twitterê wiha got: “Axaftina Serok Alîyêv, ku tê de Ermenîstanê wekî “dijmin” bi nav dike û qala “dersa ku di meha îlonê de hat dayîn” dike, hestek xemgîn çêdike.” Qerabax.
Di gotarê de tê behskirin ku hem li ser sînorê Azerbaycan û Ermenîstanê û hem jî li Qerebaxa Çiyayî, li herêma di bin kontrola hêzên aştîxwaz ên rûsî de, bi rêkûpêk raporên pevçûn û kuştina personelên leşkerî hene.
Servîsa Rûsî ya BBC jî ji zarê zanyarê siyasî Tîgran Grîgoryan radigihîne ku Bakû bi awayekî aktîf siyaseta dîplomasiya leşkerî dişopîne û hewl dide Ermenîstanê neçar bike ku peymana aştiyê bi şert û mercên guncav ji bo Azerbeycanê îmze bike, eger Erîvan bixwaze ku ji zêdebûneke leşkerî dûr bixe.
Di gotarê de gotinên rojnamevan û nivîskar Mark Grigoryan jî vedibêje, ku dibêje “vîdyoyên ku hovîtiya li dijî mirovên ku ji derfeta parastina xwe bêpar in, stereotipên pir neyînî yên li Ermenîstanê li ser cîranên (Azerî) xurt dikin.”
“Mirov kêm kêm li ser cîranên xwe li qada giştî ya Azerbaycanê bi erênî diaxivin. Li ser torên civakî li dijî kesên ku bi zextên leşkerî yên li ser Ermenîstanê razî ne, bi hashtaga “Xayîn nas bike” kampanyayek tê kirin. Nûçegihanên servîsa BBC ya Azerbaycanê bûn şahid ku çawa zarokên 5-6 salî di dibistaneke seretayî de bi yekdengî û bi yek dengî “Nefret, nefret ji dijmin re” (ligel sloganek din: “Qerabax Azerbeycan e” fêrî qîrîna dirûşma “Karabax Azerbaycan e”), di gotarê de tê gotin.
Li gorî dîplomatan, tevî reşbîniyê jî, Baku û Êrîvan, her çend hêdî be jî, ber bi peymanekê ve diçin ku piştî belgeya ku di sala 2020-an de hat îmzekirin, dikare bibe gava yekem a girîng ber bi aştiyê ve.
“Lê belê, xwîna rijandina Îlonê li herdu paytextan bi awayekî cuda tê dîtin. Di gotarê de tê gotin ku ji bo hinekan ew “sepandina aştiyê ye”, ji bo hinekan jî serkeftina argumana “zexta zorê dixebite”.
Dadweriya veguhêz?
Her çend piştî belavkirina vîdeoyê derbarê girtiyên şer de, di nav civaka Azerbaycanê de hin rexne hatin kirin jî, lê zêde behsa wê nehat kirin.
“Yek ji sedemên sereke yên vê yekê ew bû ku ne piştî şerê Qerebaxê yê yekem û ne jî yê duyemîn, sûcên şer ji aliyê tu aliyan ve nehat lêkolînkirin û civakan ev yek wekî ‘rastiyek nû’ dît.” gotinên Zaur Shiriev, analîstê azerî yê rêxistina Group.
Di gotarê de jî tê destnîşankirin ku nakokiyên di navbera etnîkî de ne diyardeyeke nû ne, lê li cihên ku bi serketî hatine çareserkirin, pergala dadweriya veguhêz rolek mezin lîstiye.
Meriv çawa birînan derman dike?
Zaûr Şîrîêv di wê baweriyê de ye ku di danûstandinên aştiyê de pêwîstî bi danasîna hêmanên dadweriya veguhêz heye û divê ev yek di peymana aştiyê ya di navbera Ermenistan û Azerbaycanê de jî diyar bibe. Mekanîzmaya dadweriya veguhêz bi giştî û rastiya bûyeran û tazmînatan bi taybetî pêwîstî bi piştgiriya gel heye. Û ji bo vê jî civakeke sivîl a çalak û çapemeniyeke azad pêwîst e ku pêvajoyê bi rê ve bibe.
Şîrîêv dibêje: “Mixabin piştî şerê sala 2020’an em çalakiyên wiha nabînin û ger ev gav neyên avêtin wê mixabin em ê bibin şahidê tawanên şer ên nû.
