K’itêva Pîroz (para 1-e)
E’lakirina t’emesûka sala 1872-a, çawa ç’e’vkanîya nivîsare r’astîya bêþik, nav lêk’olînkirina t’arîxa ÿzdîtîyê h’esavbû qewmandina ferz. Lêbelê, dîharkirinê diha t’esîrdarîyê ew gere beqemkirana. Sîûfî, sirîya döda nav t’arîxa lêk’olînkirina ÿzdîtîyê mîaserkir, bi e’ynîkirina Þêx Adî, isa jî ev yek pêþda k’iþand. Nav qisa t’ev wî bavê þêxî wî çaxî hebûna dö têk’stê pîroz erêkir, derheqa k’îjanada zûva gilî-gotin hebûn. Ew hatne navkirinê Celwa (yanî- “k’awtî” yan “ dîharbûn”) û Mesh’efa r’eþ (K’itêva r’eþ). Herdö xevat bi zimanê e’rebî hatbûne nivîsarê, û ya xilazîyê hatbû nivîsarê, çawa þirovekirina ya pêþin. Nav pirsqisê têk’st hatne navkirinê “k’itêv”, û bi delîlî nösxê nivîsar zûtirekê pey wêr’a gere dîharbûna.
Sala 1874-a, meriva t’irê, Îshak Bartêllayê k’eþîþê xaçp’arêz, ê kö p’ir’anîya e’mrê xwe Baþîkayê, mala qewalada, derbazkirîy, destnivîsara dirêje bi zimanê þamîye derheqa t’arîx, e’det û r’ê û r’izmê ÿzdîyada xilazkir. T’exmîn hate kirinê, wektî salix h’îmlî ij serk’arîyê hatîye stendinê, bona hînkirina qewalaye hindava Mûlla Heyderê ÿzdîda. Ev Mûlla Heyder isa jî ç’e’vkanîya Sîûfîye salixdayînêbû, û ew, îht’îmale, bona lêk’olînvanê ecnebî delîvê dinda kêrhatîbû. Destnivîsara r’êzkirina Îshak, bi cûr’ê pirs û cava hatîye t’ertîfkirinê, we’dekî dirêj dêra R’eben-Ormûzdêye Aykoþêda hatîye xweykirinê. Þaxê têkxstêyî e’rebî bin qolê Îêrêmî Þamîrdabû, ê kö we’dekî wê dêrêda k’eþîþbû, sala 1884-a. Diha dereng Þamîr, t’ev h’emû tiþtî, k’itêv û destnivîsar difrotin. Ij xilazîya salê 1880-î ewî nav stendina cêrge destnivîsara hindava kolêksîonêrê r’oavayêdja, dilqê ferz list, ê kö têk’stê “Celwa”-yê û “Mesh’efa r’eþ” wergirtin. Nêzîkî aqilaye, ferze bidine k’ivþê, wekî ew têk’st, k’ivþî heye, nav destnivîsara cîyê bi qedir mijûlnakin, lê ferezî h’esavdivin p’areke kolêksîa têk’staye derheqa ÿzdîtîyêda. P’ir’anîya van berevoka têk’sta bi zimanê e’rebîye bin navê “T’arîx al-Azdîya fî il Mavsîl va Atrafîhd” (“T’arîxa ÿzdîaye Mûsilêda û dor-berê wê”) û þirovekirina bi zimanê þamî, bergirtina ij t’arîxa ÿzdîya, têk’sta xilazîyê tê beranînê çawa þaxê körtkirî li proza kat’êxêzîsa Îshak, hîvîkirina sala 1872-a nav ij van berevoka nav çend h’eva hatîye wergirtinê, çawa p’areke “ T’arîx Al-Azdîyafî”-ê destpêbûna sedsalîya bîstîda. Pêþtirî wê, destnivîsarê “k’itêvê ÿzdîaye pîroze” nîv dyûjîna ne kêmtir hebûne. Pêþdahatina van berevoka bi sör’ê p’erdekirîbû, lê, bi gilîyê ê mêvan, “T’êla t’omerî, wekî van miqabilîhevbûnava derbazdibû û carna serhatîyê ne nêzîkî aqila, t’exmîndike, wekî têk’stê k’itêvê pîroz bi derewkirinê ij ÿzdîya hatne stendinê û wekî Îêrêmîya Þamîr t’erekî wergirtî bûye”.
Neþirkirina sala 1891-ê t’ercmekirinê p’arê ij van herdö têk’staye xever bi xever wergirtîye.Tercmekirina têk’stê Braûne e’wile t’am sala 1895-a dîharbû.
Sala 1909-a Îsîya Îosîf têk’stê herdö xevataye e’rebî, bi t’ercemkirina îngilîsî, belakirin. Dö sala þönda, sala 1911-a, Pfêrê Anastaz Marî derheqa dîharkirina wê yekêda e’lamkir, wekî h’esavkir þaxê e’slî. Ew ser h’îmê elîfba nee’yan hatbûne nivîsarê, t’omrîbnûa k’îjanêye aþkelaye t’ev nivîsara R’ohlata Nêzzîke din t’inebû, lê bi e’cêvmayîn sîmvolê wêye baþqe hebûn, ê t’emsîlkirinra denganîyê e’rebî, k’îjan e’detî zimanê ÿzdîyada r’ast tên. Anastaz dîtina xwe t’emsîlî Bît’t’nêrê r’ohlatnasê ij Vîênnayê kir, ê kö têk’st sala 1913-a, bi t’ercmekirina almanaî, belakirin,. Bît’t’nêr, wekî bin qolê wîda xevata Oskar Manne derheqa zaravê mûkrîyîda hebû, lê aþkela haþ cûr’ê zimêne din t’inebû, ziman e’lamkir cûr’ekî zimênî qedîm û têk’stê Anastazî safî h’esavkirin ê aûtêntîk.
